Manastir Svetog Apostola Petra i Pavla
Manastir Svetog Apostola Petra i Pavla smješten je nadomak mjesta Čičeva u Petropavlovom polju, na četvrtom kilometru jugozapadno od Trebinja. Pomenuto polje okruženo je sa tri strane brdima iza kojih se pruža more, a sa četvrte otvoreno prema gradu koji je istovremeno i dovoljno blizu da zadovolji eventualne potrebe Manastira, i dovoljno daleko da mu obezbjedi neophodni mir.
Petropavlovsko opštežiće uspostavljeno je krajem avgusta 1998. godine, kada je za potrebe sestrinstva sagrađen novi konak sa manastirskim paraklisom (posvećenim Saboru Presvete Bogorodice 26. decembra / 8. januara). Osim konaka, manastirski kompleks sačinjavaju dvije Crkve: jedna posvećena Sv. Ap. Petru, u današnjem obliku obnovljena 1906. godine za vrijeme Sv. Mitropolita Petra Zimonjića i to na temeljima iz druge polovine IV vijeka, i druga posvećena Sv. Ap. Pavlu, koja je prvobitno bila samo krstionica a tek sredinom V vijeka pretvorena u Crkvu, obnovljena 2007. godine ktitorskom dobrotom Gospodina Rodoljuba Draškovića koji je porijeklom iz Hercegovine (iz sela Slivlje kod Gacka).
Prva, veća, podignuta je 1906. godine za vreme episkopovanja Sv. Sveštenomučenika Mitropolita Petra Zimonjića i to na temeljima koji – prema mišljenju arheologa – datiraju još iz druge polovine četvrtog veka.
Druga, manja, obnovljena 2007. godine, u stvari je dograđena uz već postojeću baziliku i predstavljala je trikonhos podignut nad starijom krstionicom, otkrivenom tokom arheoloških istraživanja proteklih godina.
Manastir Hercegovačka Gračanica
Jovan Dučić, najveći srpski pjesnik i diplomata, sahranjen je u crkvi Blagovještenja, Hercegovačkoj Gračanici, na brdu Crkvini. To je treća replika Gračanice sa Kosova u savremenoj srpskoj crkvi.Crkvina, brdo u istočnom dijelu Trebinja, odakle se širi vidik na grad i rijeku Trebišnjicu i mostove, kroz vijekove je predstavljalo uzvišenje hodočašća i mira. Nekada se tu nalazila crkva Svetog Mihajla, srednjevjekovna zadužbina kralja Milutina, a sada crkva Blagovještenja – Hercegovačka Gračanica.
Posebno velelepno zdanje iz 2000. godine – posvećena je Presvetoj Bogorodici. Po želji pjesnika Jovana Dučića, inače rođenog Trebinjca, koju je iskazao u svom testamentu, sagrađen je hram Presvete Bogorodice na brdu Crkvina iznad Trebinja, u kome je Dučić sahranjen. Osim hrama, koji je vjerna kopija manastira Gračanica na Kosovu i Metohiji – mnogi ga zato i zovu Hercegovačka Gračanica – u sklopu kompleksa su i zvonik, galerija ikona, parohijski dom, amfiteatar, česma, crkvena knjižara, muzej i ljetna bašta restoran. Hram se može vidjeti sa svake tačke u Trebinju i to je najljepša sakralna građevina u cijeloj Hercegovini. Pjesnikova želja je bila da bude sahranjen u Trebinju, tako da su njegovi posmrtni ostaci preneseni iz Amerike u Hercegovačku Gračanicu u oktobru 2000. godine.
Blagoslov za projektovanje je dobio Predrag Ristić koji je trebao da izrazi pismeno iskazanu čežnju i posljednju želju iz Dučićevog testamenta. Crkva je građena u tipično vizantijskom stilu, ali prema riječima arhitekte “ne predimenzionirana i grandiozna, ne bukvalna, sterilna muzejska kopija, već isključivo nastavljanje, gračaničko – mitna jednom data za svagda sveta tajna, koja je postavljena kao neprolazni i u sve vreme savremen zakon”. Načinjena je od čitave kompozicije različitih gradjevinskih materijala objedinjujući zahtjeve i nekadašnjeg i sadašnjeg neimarstva.
Zidovi su od armiranog betona, stim što je unutrašnji dio obložen ciglom, a spoljašnji sigom uz ornamentiku takođe od cigle. Kameni blokovi u osnovici su izpodručja Popovog polja, sigaje iz Taora, cigla iz Čerevića (Vojvodina). U građevinama ovog tipa ne koristi se običan kreč, pa je upotrijebljen kreč iz Nevesinja, star preko 20 godina. Crkva je petokupolna, podignuta je na 16 stubova i svi su kvadratnog presjeka osim jednog koji ima kružnu osnovicu, a koji je naslonjen na kamen donesen iz Gračanice sa Kosova. Prema predanju kamen koji se prenosi sa ognjišta unosi duh stare kuće u novu. Pod je umjetnička izrada Vladana Bankovića iz Beograda a kopija je poda iz zadužbine cara Dušana – crkve Svetim Arhanđelima iz Prizrena. Crkva je životopisana seko tehnikom sa izrazitim uticajem vizantijskog slikarstva Stamatisa Sklirisa, a zasluge za to pripadaju Aleksandru Živadinoviću i njegovim pomoćnicima. Prestone ikone radila je sestra Tekla iz manastira Dobrićevo, dok je ikonostas rađen pri manastiru Tvrdoš. Luster je poklon Radmile Tupanjac, supruge ktitora, koji je po njenoj narudžbi rađen u Solunu. Krstove je izradila industrija alata iz Trebinja, a pozlatu krstova Boris Ivančev iz Novog Sada. Zvona je lila livnica iz Futoga. Na crkvini na više hiljada kvadratnih metara,nalaze se i zvonik, galerija ikona, Vladičanski dvor, amfiteatar, koji sa dodatnim sadržajima čine kompleks dostojan divljenja.
Manastir Tvrdoš
Manastir Tvrdoš je posvećen Uspenju Presvete Bogorodice i podignut je na stijenama mjesta Tvrdoša, kraj desne obale rijeke Trebišnjice, na 4 kilometra zapadno od Trebinja.
Govoreći o Tvrdošu u inače sasvim kratkim osvrtima, naši istoričari smatrali su za dovoljno da kažu da je to manastir “iz srednjeg vijeka” i da je poznat kao Trebinjski manastir. Međutim, po narodnom predanju koje je, istina, relativno kasno zapisano, Tvrdoški manastir je osnovao Sv. car Konstantin i majka mu Jelena, a zatim je, pošto bješe srušen i zapustio, postao zadužbina kralja srpskog Milutina, krajem XIII ili početkom XIV vijeka. Temeljnu obnovu 1509. godine izvršio je mitropolit Trebinjski Visarion I.
Manastir je dva vijeka, ako ne i više, bio sjedište Humsko-Hercegovačke, tada zvane Trebinjske mitropolije. U tursko-mletačkom ratu Venecijanci su 1694. godine digli crkvu i cio manastir lagumom baruta u vazduh, što je opisao Hercegovac Vladimir Ćorović, zaslužan, pored ostalog, i za opis istorije skoro svih hercegovačkih manastira.
Crkvu je tek 1928. godine obnovio novi zadužbinar Nikola Runjevac, bogati Trebinjac iz Amerike. Tada je opravljen manji, stari konak i podignut novi i veći konak. Veliki preporod i intenzivnu obnovu manastir doživljava od 1955. godine i ta obnova traje do danas.
Ostaci drugih manastirskih građevina: konaka, kelija, trpezarije, podruma i okolnog grada i kule, stoje i danas kao svjedoci slavne i krstonosne, ali vječno žive istorije ove Tvrđe Pravoslavlja u Starosrpskoj zemlji Travuniji i Zahumlju = Humskoj Zemlji Hercegovini i Primorju, gdje su apostolovali Sveti Apostoli, Sveta Ravnoapostolna Braća Kirilo i Metodije, i za njima Svetitelji Božji: Sava Prvi i Drugi, Ilarije, Sveti Danilo II, Visarion I i II, Sveti Vasilije Tvrdoški i Ostroški, i u prvoj četvrti 20 vijeka Sveti Petar (Zimonjić), novi srpski Sveštenomučenik Jadovinski i Jasenovački.
Po razrušenju manastira Tvrdoša krajem XVII vijeka, mnoge duhovne i kulturne visokovrijedne svetinje i dragocjenosti iz Tvrdoša prenesene su u Manastir Savinu. Svoj život ovaj manastir je nastavio ne samo u Savini, nego još više u nedalekom metohu – manastiru Dužima. U Tvrdoš je donijeta iz manastira Duži oktobra 1992. sveta ruka nepoznatog Svetitelja, najvjerovatnije Sv. Kraljice Jelene, Milutinove i Dragutinove majke (kao što je ista bila u manastiru, prema zapisu na Šestodnevniku manastiraTrebinja koji je sada u Savini).
Manastir Duži
Manastir Duži, sa crkvom posvećenoj Pokrovu Presvete Bogorodice, nalazi se u Šumi Trebinjskoj s lijeve strane rijeke Trebišnjice; udaljen je od nje oko 4 km, a od Trebinja oko 12 km, na putu prema Dubrovniku. Iako je u ravni, vidik sa platoa na kojem leže Manastirske zgrade, pruža se nesmetano na sve četiri strane i obuhvata okolne masive i vrhove.
Takav vidik usađuje doživljaj ogromnog prostranstva. Mediteranska klima i blizina mora daju poseban ton na vegetaciju ovog prostora. U prošlosti, više nego danas, Šuma Trebinjska bila je na glasu po najtraženijem (možda i najboljem) duvanu, redovno otpremanom caru Franji Josifu u Beč.
Manastir Duži je jedan od mlađih manastira na ovim prostorima. Njegovo ime se pominje tek krajem XVII vijeka Kao što se već zna, po razaranju Tvrdoša 1694.g., zajedno sa jednim brojem kaluđera, Mitropolit Savatije Ljubibratić odlazi u Herceg Novi, a njegov nasljednik Mitropolit Nektarije Zotović, prelazi sa kaluđerima u Manastir Duži, i tu će ostati Mitropolitsko sjedište sve do 1776. godine.
Godine 1777. umro je Stefan Milutinović, posljednji Mitropolit Zahumsko-Hercegovački koga je bila imenovala Srpska Pećska Patrijašija. On je sahranjen u Dužima, (spomenik mu je podiglo bratstvo Manastira Duži 1904. godine).
Novi, fanariotski vladika Hercegovački Antim prenosi 1777. godine vladičansko sjedište u Mostar, tadašnji centar turskih upravnih vlasti Hercegovine. Obnovljeni Tvrdoš od 1992. godine iznova postaje stolica Zahumsko-hercegovačkog i Primorskog Vladičanstva.
Budući da je Manastir Duži bio nasljednik Tvrdoški, i Mitropolitska rezidencija, postojao je običaj, a za to je bilo i osnova da se iz redova njegovih kaluđera biraju Hercegovački Mitropoliti, kao što je bio slučaj sa Aksentijem i već gore spomenutim Stevanom (Radivojevićem) Milutinovićem. Prva dva Hercegovačka Mitropolita, koji su zamjenili fanariote, Leontije Radulović (1888-89) i Serafima Perovića (1889-1903), zatim Gerasim Jovanović, bili su postrižnici Manastira Duži. Jeromonasi Manastira Duži vršili su često dužnosti paroha u Dubrovniku, Mostaru, Sarajevu i Trstu. Sa Dubrovnikom su postojale naročito dobre veze, pošto tu ranije nije bilo pravoslavne crkve. Mnogi pravoslavni Dubrovčani sahranjivani su u Duškom Manastirskom groblju, jer je uprava Dubrovačke republike dugo bila vjerski stroga. U Manastiru Savini (kod Herceg Novog) do prvih decenija XIX veka bilo je još uvek Duških kaluđera. Danilo Rajović, pod čijom je upravom sazidana nova Savinska crkva 1777. godine, bio je Duški postrižnik.
Stradanja Manastira Duži tokom XIX vijeka učinili su da su mnoge vrijedne stvari i iz ranijih vremena uništene ili raznjete bez traga. U kritičnim trenucima neke od Manastirskih vrijednosti odnešene su u Manastir Savinu u Herceg Novi. Od starijih stvari iz Manastira Duži Vl. Ćorović je u Savini našao 2 Jevanđelja, od kojih je 1 bilo okovano srebrom, i 1 Pomenik, i Petohljebnicu iz 1650. godine. Većinu stvari u XVIII vijeku Manastir je dobio od svojih priložnika.
No Manastir nije bio koncentrisan isključivo duhovni, već nacionalni i oslobodilački epicentar Srpske Hercegovine. U zimu uoči Svetog Nikole 1857. godine u Manastiru Duži započeo je ustanak Srba pod vođstvom Luke Vukalovića. U mjesecu februaru 1858. godine Turci su zauzeli i opljačkali Manastir. Kaluđeri su se sklonili u Dubrovnik. Po okončanju ustanka ruski konzul u Dubrovniku i veliki prijatelj Srpskog naroda. Al. Giljferding, uspeo je da izdejstvuje novčanu pomoć od ruske carice za obnovu Duškog Manastira. Godine 1861. u Hercegovini je ponovo izbio ustanak, pod vođstvom arhimandrita Nićifora Dučića. Duški kaluđeri su se priključili ustanicima, i to je bio razlog da Manastir ponovo padne u turske ruke. Na intervenciju ruskog, francuskog i austrijskog konzula, Manastir (postradao od Turaka) je opravljen. U trećem ustanku, koji je izbio 1875. godine Manastir je po treći put bio u rukama Turaka. Mnoge vrijednosti Manastirske bile su uništene, a manji broj je prenijet u Manastir Savinu kod Herceg Novog.
Odlukom Berlinskog kongresa 1878. godine cijela Bosna i Hercegovina je okupirana od strane Austro-Ugarske monarhije. U godinama koje su uslijedile, u Manastiru Dužima kovani su planovi za obnovu i uređivanje celokupnog Manastirskog kompleksa. Nažalost, desi se požar i Manastir 6. septembra 1886. godine gotovo sasvim izgore. Sasvim je sigurno da kameni zidovi crkve nisu bili požarom srušeni, pa je obnova brzo tekla. Uslijedila je pomoć Zemaljske vlade Bosne i Hercegovine u iznosu od 200.000 forinti za to da se Manastirske ruševine poprave i podignu. (U crkvi lijevo, do oltara, oslonjena na unutrašnju stranu sjevernog zida, stoji bronzana ploča sa izlivenim tekstom u ćirilici, kojim se iskazuje zahvalnost caru Franji Josifu za pomoć kojom je izvršena obnova.)
Manastir Zavala
Manastir Zavala udaljen je oko 40 kilometara jugozapadno od Trebinja. Prema narodnom predanju, manastir je zadužbina kralja Dragutina. Kada se govori o vremenu njegovog osnivanja često se pominje 1271. godina, koja je upisana na jednom starom manastirskom pečatu. Ovdje je početkom XVII vijeka boravio čuveni živopisac Georgije Mitrofanović. On je prije dolaska u Zavalu živopisao manastir Hilandar na Svetoj gori. U Hercegovini je, osim ovog manastira, oslikao još i manatir Dobrićevo kod Bileće.
Manastir Dobrićevo (XIII vijek)
Jedan od najistaknutijih spomenika naše kulturno-istorijske prošlosti je svakako Manastir Dobrićevo. Smatra se da manastir datira iz XIII vijeka. Postoji legenda koja kaže da su manstir sagradili car Konstantin i carica Jelena po povratku iz Rima. Boraveći na ovom mjestu i odmarajući se prokomentarisali su: „Bilo je dobro“, pa je po tome i manstir dobio ime Dobrićevo.
Crkva je sazidana u vizantijskom stilu, u obliku krsta, a posvećena je u slavu Vavedenja Presvete Bogorodice. U svojoj istoriji manastir je tri puta gorio. Prvi put 1694. godine, drugi put za vrijeme Prvog Svjetskog rata, i treći put u vrijeme Drugog svjetskog rata. Manastir, kao ni svi drugi objekti oko njega nisu na starom mjestu. Prilikom izgradnje HE Trebišnjica, prijetila je opasnost da se manstir nađe pod vodom. Tako je u toku 1959. godine Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture NRBiH formirao komisiju, koja je razmatrala problematiku spašavanja manastira Dobrićevo. Zaključak je bio da manstir treba izmjestiti na drugu lokaciju. Prije izmještanja manstir se nalazio na uzvišici na desnoj obali rijeke Trebišnjice, na hercegovačko-crnogorskoj granici. Novo Dobrićevo nalazi se desetak kilometara od Bileće, a oko dvadesetak kilometara udaljeno od Trebinja.
TREBINJE INFO 